نگارنده: گرانت فار
مترجم: امین آرمان
ایران و افغانستان مرز مشترک، زبان و فرهنگ همسان و از جهاتی بسیار منافع منطقه ای مشترک دارند. اما تسلط طالبان بر افغانستان در سال 2021، چالش های جدیدی را فراروی این روابط ایجاد کرده است. این چالش ها شامل دسترسی به آب رودخانه های افغانستان، افزایش پناهجویان افغان در ایران، قاچاق مواد مخدر به ایران و حمله طالبان بر مسلمانان شیعه مذهب است.
مسائل مرزی
در 3 جولای 2022، مقامات مرزی ایران و مرزبانان طالبان در مرز ایران و افغانستان در ولایت بلوچستان ایران درگیر شدند. یک نفر از طرف افغانستان کشته شد. ایران مدعی است که این درگیری به این دلیل رخ داد که نیروهای طالبان تلاش کردند پرچم خود را «در منطقه‌ای که قلمرو افغانستان نیست» برافرازند (رویترز، 2022). این درگیری اگرچه در مقایسه با جنگ در مناطق دیگر جزئی است، اما نشان دهنده تنش های فزاینده است. در 14 آگوست 2022، یک هیئت ایرانی برای گفتگو در مورد مسائل مرزی با افغانستان و به ویژه درگیریهای فزاینده بین دو کشور در خصوص حقآبه و موضوع آوارگان وارد کابل شد. این رویداد مصادف بود با درگیری ماه جولای در منطقه درویش ولسوالی کنگ در ولایت نیمروز افغانستان که در آن حداقل یک سرباز طالبان کشته شد (اقبال، 2022).
ایران و افغانستان 572 مایل مرز مشترک دارند که از شمال غربی افغانستان در سه نقطه با ترکمنستان شروع می شود و به سه نقطه جنوبی با پاکستان ختم می شود. این مرز در سال 1872 اساساً توسط انگلیسی ها ترسیم شد. در آن سال، کمیته ای به سرپرستی مأمور دولت بریتانیا، سر فردریک گلدسمید، از سوی شاه ایرانی، ناصرالدین شاه قاجار مطالبه شد تا پس از یک رشته درگیری ها بین ایران و افغانستان، مرز را تعیین کند(بالند، 2000). این ترسیم مرزی از آن زمان به طور کلی پذیرفته شده است، اما در برخی مناطق تنش ها همچنان ادامه دارد. منطقه در امتداد مرز عمدتاً خشک است و به جز منطقه دریاچه هامون در نزدیکی مرز زابل-زرنج واقع در منطقه جنوبی، از میزان سکونت اندکی برخوردار است. سه گذرگاه مرزی اصلی وجود دارد: اسلام قلعه در ناحیه شمالی، ابونصر فراهی در ناحیه میانی و گذرگاه مرزی زرنج در منطقه بلوچستان جنوبی. گذرگاه مرزی زرنج مهمترین گذرگاه است. اکثر اجناس و محصولات از طریق گذرگاه زرنج وارد افغانستان می شود و بیشتر پناهجویان افغان نیز از همین جا برای ورود به ایران اقدام می کنند. این منطقه که شرق ایران، غرب افغانستان و بخش‌هایی از آسیای مرکزی را در بر می‌گیرد در زبان فارسی به «خراسان» مشهور است و در زمان استیلای سلسله ساسانیان (224–651 میلادی) – آخرین سلسله ایرانیان قبل از ظهور اسلام – به عنوان یک «منطقه»، ایجاد شد. این منطقه در اساطیر ایرانی اهمیت زیادی دارد و در اسطوره ها و افسانه های ایرانی نقش اساسی را بازی می کند (زیدان).
هرات، شهر بزرگ غربی افغانستان، بیش از 100 مایل و مشهد، شهر بزرگ شرقی ایران تقریباً 130 مایل از مرز فاصله دارند. زرنج، تنها شهر مجاور مرز در افغانستان بیش از 100000 نفر جمعیت دارد. زرنج – شهری است در افغانستان واقع در صحرایی بنام دشت مرگو در ناحیه جنوبی – اهمیت سیاسی و اقتصادی کمی دارد. این مکان بیشتر به عنوان محل گذر قاچاقچیانی که وارد ایران می شوند و یا از ایران خارج می شوند، شناخته می شود. گذرگاه مرزی زرنج با وجود دورافتادگی، ترافیک قابل توجهی دارد. کالاهای عبوری از مرز شامل مصالح ساختمانی، نفت و مواد غذایی است که بیشتر آنها از ایران به افغانستان منتقل می شود. افغانستان عوائد قابل توجهی از رهگذر مالیات کالاهایی که وارد کشور می شود به دست می آورد. با این حال شاید مهمترین و بحث برانگیزترین صادرات افغانستان به ایران، پناهجویان و مواد مخدر باشد.
حقابه
رودخانه هیرمند به عنوان یک رود فرعی از رشته سنگلاخی در هندوکش در شمال شرقی افغانستان آغاز می شود. سپس از جنوب غربی افغانستان عبور می کند و از شهر لشکرگاه افغانستان می گذرد و در نهایت به دریاچه هامون در مرز جنوبی ایران، پاکستان و افغانستان می ریزد. این رود منبع اصلی آب دریاچه سیستان در جنوب غربی افغانستان و جنوب شرق ایران است. دریاچه هامون مجموعه‌ای از دریاچه‌ها، تالاب‌های کم عمق و مرداب‌هایی است که اغلب در ایران واقع شده اند. دریاچه، خروجی ندارد، بنابراین آبی که به دریاچه می ریزد در آنجا باقی می ماند (و یا تبخیر می شود). این دریاچه بزرگترین دریاچه آب شیرین ایران است که برای اقتصاد و محیط زیست آن حائز اهمیت است. دریاچه هامون در ولایت سیستان و بلوچستان ایران، فقیرترین ولایت ایران واقع شده است. بین سالهای 1999 و 2001 یک خشکسالی شدید در منطقه، منجر به کاهش فرایند آبرسانی شد. در برخی مناطق، دریاچه ها به طور کامل خشک شدند. دولت ایران تخمین می زند که 25 تا 30 درصد از جمعیت منطقه طی دو دههء گذشته به دلیل کمبود آب، این منطقه را ترک کرده و به حومه شهرهای بزرگ ایران واقع در منطقه نقل مکان کرده اند (وون هین، 2021). در سال 2016 یونسکو دریاچه هامون را با هدف حفظ اهمیت زیست محیطی، فرهنگی و اقتصادی، بعنوان ذخیره‌گاه زیست کره زمین معرفی کرد. آب هلمند برای کشاورزان هر دو طرف مرز، حیاتی است و اخیراً درگیری‌هایی بر سر کنترول آب، رخ داده است. افغانستان در طی سال ها، شماری بند آب با هدف کنترول جریان آب رودخانه هیرمند به منظور تأمین آبیاری و برق آبی، ساخته است. این بندها میزان آبی که به ایران می رود را محدود کرده اند و این باعث نگرانی روزافزون ایران شده است.
موضوع اصلی اختلاف ایران و افغانستان، ساخت بند کمال خان در افغانستان در دامنه هیرمند است. این بند در حدود 60 مایلی جنوب شرقی زرنج یعنی حدود 60 مایل دورتر از مرز واقع شده است. کار روی بند در سال 1996 آغاز شد، اما به دلیل ادامه جنگ در افغانستان و فقدان تخصص فنی، روند ساخت آن به حالت تعلیق درآمد. پروژه در سال 2014 از سر گرفته شد و بند در مارچ 2021 به طور رسمی افتتاح شد. ایران نگرانی خود را در مورد این سد ابراز کرده است، زیرا بیم آن دارد که این بندآب منابع آبی آنها را خشک کند و یا به طور چشمگیری کاهش دهد. در سال 1973 ایران و افغانستان توافقنامه ای را امضا کردند که به ایران حق استفاده از 22 متر مکعب آب در ثانیه را با امکان 4 فوت مکعب اضافی، می داد (وون هین، 2021). ایران معتقد است که این توافق عادلانه نیست و باید آب بیشتری دریافت کند. در 3 اگوست 2022، مجیب الرحمن عمر، معاون وزیر انرژی و آب طالبان گفت که حکومت طالبان آب اضافی را آنطور که در متن معاهده توافق شده است، به ایران نخواهد داد.
در حال حاضر، بدون وجود روابط دیپلماتیک بین دو کشور (ایران حکومت طالبان را به رسمیت نشناخته) و با وصف اینکه در کابل کسی از این موضوع یادی نمی کند، اقبال کمی برای دستیابی به توافقی عادلانه تر وجود دارد. علاوه بر این تنش، ایران ادعا دارد که دهقانان افغان در حال حفر کانال‌های آب اضافی برای آب گیری بیشتر هستند و لذا درگیریهای مسلحانه ای بین ارتش ایران و کشاورزان افغان بر سر این حقابه رخ داده است (راماچندران، 2022).
پناهندگان
موضوع دیگری که باعث تنش میان افغانستان و ایران شده است، وضعیت رو به افزایش شمار پناهجویان است. در زمان تسلط طالبان در آگوست 2021، تخمین زده می‌شد که بیش از 3 میلیون پناهنده افغان در ایران وجود داشته باشد که از این تعداد 780000 نفر ثبت شده‌اند و 586000 نفر دیگر با پاسپورت و ویزا پذیرفته شده‌اند (ریچ، 2022). هیچ شمارش دقیقی از پناهندگان ثبت نام نشده، محل زندگی یا کاری که می کنند وجود ندارد. با این حال، گرچه پناهجویان در ایران از تمام مناطق افغانستان می آیند و نماینده همه اقوام هستند، اما عموماً اعتقاد بر این است که آنها عمدتاً تاجیک (فارسی زبانان) یا هزاره (مسلمانان شیعه که در افغانستان تحت آزار و اذیت قرار می گیرند) هستند. بیشتر جمعیت پناهجویان افغان در ایران در اطراف شهرهای بزرگ متمرکز شده‌اند که در آنجا تلاش می‌کنند تا در مشاغل ساختمانی سطح پایین کار پیدا کنند (ساونی،2022).
پناهندگان افغانی که به طور رسمی در ایران ثبت شده اند، حمایت هایی دارند. فرزندان آنها اجازه دارند به مکتب بروند، واجد شرایط خدمات پزشکی هستند و مردان افغان مجاز به ازدواج با زنان ایرانی می باشند. اما برای آن دسته از افغان‌هایی که در ایران ثبت نام رسمی ندارند، شاید بیشتر افغان‌های ایران، اوضاع چندان خوب نیست. با تسلط طالبان بر افغانستان، شمار افغان های فراری به ایران به طرز چشمگیری افزایش یافته است. در سال 2021، شورای پناهندگان نروژی تخمین زد که روزانه 4000 تا 5000 افغان به ایران فرار می کنند (الجزیره 2021). بیشتر آنها تلاش کردند به طور غیرقانونی از اطراف مرز جنوبی نزدیک زرنج وارد ایران شوند. گزارش ها زرنج را مملو از افغان هایی توصیف می کنند که به دنبال قاچاق به ایران هستند (فرانس 24، 2022). ایران همچنین پناهندگان ثبت نام نشده را به افغانستان بازگردانده است. تخمین زده می شود که بیش از یک میلیون پناهجوی افغان که در ایران بودند در سال 2021 به افغانستان بازگردانده شده اند. در بسیاری از موارد، پناهندگان بازگشته، سعی می کنند دوباره به ایران فرار کنند (امید، 2021).
وضعیت پناهجویان باعث ایجاد اصطکاک بین ایران و افغانستان شده است. ویدئوهایی که نشان می‌دهد مرزبانان ایرانی با پناهجویان افغان بدرفتاری می‌کنند از تلویزیون کابل پخش شده که باعث خشم افغان‌ها شده است. در کابل معترضان در مقابل سفارت ایران تظاهرات کردند و به سمت کنسولگری ایران در زرنج سنگ پرتاب کردند (خان، 2022). با تلاش بیشتر افغان ها برای فرار به ایران و بازگرداندن آنها توسط ایران، مطمئناً مسئله پناهجویان تشدید خواهد شد.
مواد مخدر
در چند دهه گذشته، افغانستان بعنوان تولید کننده تریاک در جهان، پیشتاز بوده است. این تولیدات اکنون در حال گسترش است (تولیدات هروئین، ماری جوانا و متامفتامین). در سال 2020، آخرین سالی که آمار تولید تریاک در افغانستان گزارش شد، این کشور بیش از 6000 تن تریاک و 320 تن هروئین خالص تولید کرد که 85 درصد از تولید جهانی تریاک را تامین می کند (UNODC, 2021). تجارت مواد مخدر بیش از 2 میلیارد دالر عوائد دارد که بیشتر آن به قاچاقچیان و تاجران و اندکی از آن به کشاورزان می رسد. بیشتر این مواد از طریق ایران، پاکستان یا شمال آسیای مرکزی قاچاق می شود.
به طور سنتی ایران و سایر کشورهای منطقه، غیر از الکل یا سایر مواد مخدر، استفاده از تریاک را مجاز می‌دانستند. جمهوری اسلامی ایران در مورد استفاده تریاک گاهی به جلو و گاهی به عقب گام برداشته و درحالیکه اساسا آن را غیرقانونی می دانسته، اما کاربردهای عادی آن را هم پذیرفته است.
در ادبیات کلاسیک و فولکلور ایران اشاره هایی در مورد تریاک یافت می شود. واژه فارسی آن تریاک یا افیون است و آن را پادزهر رنج های دنیا و داروی درمان بیماری ها می دانند. در حالی که ایران ممکن است در گذشته استفاده داخلی محدود از تریاک را پذیرفته باشد، اما این دیدگاه در طی سالیان اخیر تغییر کرده است زیرا ایران شاهد افزایش چشمگیر سوء مصرف مواد مخدر بوده است. ایران اکنون رتبه دوم اعتیاد به مواد افیونی در جهان را دارد (ضرغامی، 1394). بیشتر این مواد مخدر از افغانستان می آید. در حالی که طالبان رسما کشت تریاک و تولید هروئین را غیرقانونی اعلام کرده است، اما روند تولید آن همچنان ادامه دارد.
ایران برای جلوگیری از ورود مواد مخدر غیرقانونی به کشور با شدت اقدام کرده است. بر اساس گزارش جهانی مواد مخدر UNOCD، ایران 74 درصد از کشفیات تریاک و 25 درصد از کشفیات هروئین و مرفین جهان را به خود اختصاص داده است. ایران سالانه میلیون ها دالر برای کنترول مرزها هزینه کرده است. مبارزه با مواد مخدر در مرز افغانستان کار بسیار خطرناکی است. ایران گزارش می دهد که بیش از 3700 عامل مواد مخدر در عملیات های مبارزه با مواد مخدر کشته و بیش از 12000 مجروح شده اند. (UNODC,2021).
آزار و اذیت شیعیان
افغانستان اگرچه تا دوره های اخیر جمعیت کمی هندو و سیک هم داشت اما یک کشوری با اکثریت مسلمان است. علاوه بر این، اقلیت های کوچک اما فعال کاتولیک و یهودی در کابل وجود داشتند که اکثر شان این کشور را ترک کرده اند. همچنین جمعیت کمی از اسماعیلیان و زرتشتیان در این کشور وجود داشت. مسلمانان 99 درصد نفوس افغانستان را تشکیل می دهند که میان مسلمانان سنی از 80 تا 85 درصد و مسلمانان شیعه از 15 تا 20 درصد، تقسیم شده است. تاکنون هیچ سرشماری دقیقی از نفوس افغانستان صورت نگرفته است، بنابراین، آمار جمعیت صرفا براساس یک تخمین علمی است (سیا، 2022).
طالبان از یک قرائت اسلام بنیادگرایانهِ محافظه‌کار پیروی می‌کنند که به آن «دیوبندیسم» گفته می‌شود. دیوبندیسم در دهه 1850 در شبه قاره هند گسترش یافت و در دهه 1980 توسط احزاب اسلامی پاکستان در کمپ های پناهندگان افغان در آن کشور، ترویج شد. دیوبندیسم در آنجا با آداب و رسوم قبیله ای پشتون درآمیخت تا یک ایدئولوژی مذهبی- فرهنگی بسیار محافظه کار را شکل دهد که نقش اجتماعی زنان را به شدت محدود می کند و بدنبال مجازات پیروان سایر مذاهب است. دیوبندیسم، حداقل آن گونه که طالبان تبارز می دهند، با سائر فِرقه های اسلامی به ویژه شیعیان، که آنها را بدعت گذار و بت پرست می دانند، ستیز دارد.
اسلام شیعه بین سالهای 1501 تا 1736 میلادی، زمانی که سلسله صفویه بر ایران حکومت می کرد و منطقه وسیعی از آسیای مرکزی را تحت کنترول خود داشت، در افغانستان گسترش یافت. شیعیان افغانستان بیشتر به گروه قومی هزاره تعلق دارند، اما تعداد کمی از قزلباش ها و سایر گروه های کوچک شیعه را نیز شامل می شود. زیستگاه هزاره ها از نظر تاریخی منطقه ای به نام هزاره جات در دامنه رشته کوه های مرتفع هندوکش می باشد، هرچند که در دهه های اخیر بسیاری از هزاره ها به کابل نقل مکان کرده اند، جایی که اکنون در محله های بزرگ اطراف آن شهر زندگی می کنند. شیعیان را طالبان بدعت گذار و بت پرست می دانند و آنان آماج آزار و اذیت و حتی قتل قرار دارند. آزار و اذیت شیعیان تا حدودی به این دلیل است که آنان وارثان حضرت محمد را که «امام» می نامند، ارج می نهند. این امامان در جامعه شیعه از جایگاه یک قشر ممتاز برخوردار اند. بزرگداشت خاندان پیامبر از سوی شیعیان، محمد را به عنوان آخرین پیامبر به چالش می کشد و این امر برای مسلمانان سنی، بدعت تلقی می شود.
طالبان تاکنون صدها شیعه افغانِ عمدتا هزاره را کشته است. بیشتر قتل‌ها در اثر بمب گذاری در مساجد شیعیان بوده است، اما شیعیان گاه و بیگاه از بس‌ها (وسایط مسافربری) بیرون کشیده شده و تیرباران می‌شوند. در یک نمای پیچیده تر، بسیاری از کشتارها ممکن است کار داعشِ خراسان باشد که نسبت به شیعیان دیدگاه های مشابهی با طالبان دارد. ایران دلایل خوبی برای هراس از چگونگی رفتار طالبان با شیعیان افغانستان دارد. زمانی که طالبان برای اولین بار بین سالهای 1996 تا 2001 افغانستان را در کنترول خود داشت، 10 دیپلمات و یک روزنامه‌نگار ایرانی را بتاریخ اگوست 1998 در کنسولگری ایران در شهر مزار شریف به قتل رساند. گمان می‌رود این قتل کار سپاه صحابه، یک گروه تروریستی پاکستانی که با طالبان همکاری داشت، بوده باشد. تصور می‌شد که این قتل‌ها انتقامجویی از ایران به دلیل حمایت آن از گروه مقاومت ائتلاف شمال است که قبلاً صدها جنگجوی طالبان را کشته بود.
ایران به عنوان بزرگترین کشور شیعه در جهان، خود را حامی و حافظ شیعیان در سراسر جهان اسلام می داند. ایران همچنین یک واحد نظامی به نام فاطمیون ایجاد کرده که متشکل از پناهجویان شیعه افغان در ایران است. فاطمیون، در سال 2014 توسط ایران برای جنگ در سوریه و دفاع از حرم زینب بنت علی، که نوه حضرت محمد است، تشکیل شد (جمال 2018). از این واحد برای کمک به جنبش های مقاومت شیعه در سوریه و یمن استفاده شده است. از آنجایی که این واحد اکثراً از پناهندگان افغانی ساکن ایران تشکیل شده، توقع می رفت که برای محافظت از شیعیان به افغانستان اعزام شوند. اما تا امروز، چنین اتفاقی نیفتاده است.
نتیجه
ایران و افغانستان تاریخ مشترک، مرز طولانی، زبان و فرهنگ مشترک دارند. با این حال، آنها بر سر حقآبه، پناهندگان، مواد مخدر و مسئله شیعیان و سایر گروه ها باهم درگیر بوده اند. در زمان نگارش این مقاله، یک سال می گذرد که طالبان قدرت را در افغانستان در دست دارند، و ایران همچنان در تلاش است تا دریابد که آیا می تواند به هرترتیبی با طالبان کنار بیاید یا خیر. تنش ها بین ایران و افغانستان ممکن است افزایش یابد و احتمال درگیری های مسلحانه نیز وجود دارد.
منابع
- (2022, August 3). IAE says there will be no new water deal with Iran.Retrieved from Ariana News: https://www.ariananews.af/iea-says-there-will-be-no-new-water-deal-with-iran/
- Balland, D. (2000, January 1). Boundaries of Afghanistan.Retrieved from Encyclopedia Iranica: https://www.iranicaonline.org/articles/boundaries-iii
- (2022, August 4). The World Fact Book.Retrieved from CIA: https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/afghanistan/#people-and-society
- Economics, T. (2019). Afghan Imports from Iran.Retrieved from Trading Economics: https://tradingeconomics.com/afghanistan/imports/iran
- Eqbal, S. (2022, August 14). Surging Border Tensions; Iranian Delegation Arrives in Afghan Capital to Discuss Border Issues.Retrieved from The Khamma Press: https://www.khaama.com/surging-border-tensions-iranian-delegation-arrives-in-afghan-capital-to-discuss-border-issues-457584/
- (2022, March 9). Freedom’s Choice for Afghans: Over the Wall or Through the Desert.Retrieved from France 24: https://www.france24.com/en/live-news/20220309-freedom-s-choice-for-afghans-over-the-wall-or-through-the-desert
- Jamal, A. (2018, February 2018). Mission Accomplished? What’s next for Iran’s Afghan fighters in Syria.Retrieved from War on the rocks: https://warontherocks.com/2018/02/mission-accomplished-whats-next-irans-afghan-fighters-syria/
- Jauhianinen, J. (2018, May). Urbanization,Refugees and Irregular Migrants in Iran.Retrieved from Research Gate: https://www.researchgate.net/publication/326065788_Urbanization_Refugees_and_Irregular_Migrants_in_Iran_2017
- Jazeera, A. (2021, November 11). Iran Deporting Thousand of Afghan Refugees.Retrieved from Al Jazeera: https://www.aljazeera.com/news/2021/11/11/afghan-refugees-deported-from-iran-as-humanitarian-crisis-deepens
- Khan, A. (2022, May 17). For Desperate Afghans, Risky Crossings Into Iran are worth chancing.Retrieved from The New Humanitarian: https://www.thenewhumanitarian.org/News-feature/2022/05/17/Afghans-risky-crossings-Iran
- Omid, K. a. (2021, December 16). Amid a crackdown, Afghan Refugees in Iran fear the ‘unthinkable’: Being sent back.Retrieved from Los Angeles Times: https://www.latimes.com/world-nation/story/2021-12-16/afghan-refugees-iran-crackdown-deportation-taliban
- Ramachandran, S. (2022, Feburary 15). Afghanistan-Iran Disquiet Over the Helmand River.Retrieved from The Diplomat: https://thediplomat.com/2022/02/afghanistan-iran-disquiet-over-the-helmand-river/
- (2022, July 31). At Least One Person Killed as Taliban, Iranian Border Forces Exchange fire.Retrieved from Radio Free Europe: https://www.rferl.org/a/iran-taliban-border-clash-one-dead/31967695.html
- Rich, S. (2022). Refugees in Iran.Retrieved from UNHCR: https://www.unhcr.org/ir/refugees-in-iran/
- Sawhney, A. a. (2020, June 1). No Coungtry for Minorities: The Inequality of State Repression in Iran.Retrieved from Open Democracy: https://www.opendemocracy.net/en/north-africa-west-asia/no-country-minorities-inequality-state-repression-iran/
- (n.d.). Islamic Republic of Iran.Retrieved from UNHCR: https://www.unhcr.org/en-us/islamic-republic-of-iran.html
- (2021, November). Drug Sitiuation in Afghanistan 2021.Retrieved from UDODC: https://www.unodc.org/documents/data-and-analysis/Afghanistan/Afghanistan_brief_Nov_2021.pdf
- VonHein, S. (2021, September 9). Iran-afghan Water Dispute to test Tehran’s ties to Taliban.Retrieved from DW: https://www.dw.com/en/iran-afghanistan-water-dispute-to-test-tehrans-ties-to-taliban/a-59112469
- Zarghami, M. (2015, June 23). Iranian Common Attitude Towards Opium Consumption.Retrieved from National Library of Medicine: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4539585/
- Zeidan, A. (n.d.). Retrieved from Enclyclopedia Britannica: https://www.britannica.com/place/Khorasan-historical-region-Asia
Iran and Afghanistan: Growing Tensions after the Return of the Taliban
- ایران و افغانستان: افزایش تنش پس از بازگشت طالبان - 2022/10/28
- ائتلاف شمال افغانستان را چه شد؟ - 2022/07/27
- توجه نمودن به الگوریتم ها - 2020/04/16
- هویت ملی تزریقی است یا روییدنی؟! - 2019/12/20
- چین، وی چت و اینترنت بومی: گامی به پیش و گامی به پس! - 2019/01/28
- چی نمی توان کرد؟! - 2018/12/06
- کمپاین تخریبِ بشردوست، منصفانه نیست - 2018/10/10
- خوب و بد سخنرانی دونالد ترامپ در مجمع عمومی ملل متحد ! - 2018/09/27
- کاندیدای وزارت! - 2018/01/29
- زلمی خلیلزاد سرنا را از سر گشادش پف می کند؟! - 2018/01/27
- افغانستان، حقوق بشر و نيازهاي عصرگلوبال - 2017/11/13
- به « مُخ کَشی» و پاکسازی ذهنی نیازمندیم ! - 2017/09/17
- دشمن را بشناسیم - 2017/08/07
- قضیه رشد اقتصادی افغانستان! - 2017/08/04
- هراس از واژه «شهروند» چرا؟ - 2017/06/09
- نقص یا نقض قانون؟! - 2017/05/26
- رتبه دانشگاه های برتر آسیا در فهرست 2017 موسسه تایمز - 2017/03/20
- فاصله حرف و عمل تاکجاست؟ - 2016/11/28
- درمان نقطه ای و ماساژدرمانی معضلات اجتماعی ناکام است! - 2016/09/28
- کیم جونگ اون در مقابل ترفند وزارت امور خارجه افغانستان چگونه شکست خورد؟ - 2016/09/23
