از نظام آموزشی جاپان بیاموزیم

 

آموزش ستون فقرات جامعه

 

بی‌گمان، نظام آموزش عمومی، ستون فقرات جامعه است. صلح و جنگ، عطوفت و خشونت، فقر و رفاه، ثبات و بی ثباتی و پیشرفت و پسرفت یک جامعه پیوند مستقیم با نوع سیستم و نظام آموزشی آن کشور دارد.

سیستم آموزشی جاپان از موفق‌ترین سیستم‌های آموزشی دنیا است به طوریکه بسیاری کشورها کوشیده اند از این سیستم آموزشی الگوبرداری کنند. مطالعه‌ی این نظام آموزشی موفق برای ما یقیناً آموزنده است تا به این طریق بتوانیم معایب اساسی نظام آموزشی کشور خود را بهتر ببینیم.

به نظر جاپانی‌ها همه‌ی کودکان توانایی یادگیری مطالب را دارند اما سه عامل: تلاش، پشتکار و انضباط شخصی، موفقیت تحصیلی را تعیین می‌کند نه توانایی علمی و استعداد فردی. در واقع، به عقیده آنان، تلاش‌، پشتکار، هدفمندی و نظم در برنامه ریزی فردی است که زمینه‌ی موفقیت فرد را فراهم می سازد و مطالعات و عادت‌های رفتاری، آموزشی و اکتسابی هستند نه ذاتی و فطری.

 

سیستم آموزشی جاپان

سیستم آموزشی جاپان شامل دوره 6 ساله ابتدایی، سه ساله متوسطه اول، سه ساله متوسطه دوم و چهار ساله دانشگاه است. آموزش اجباری 9 ساله بوده و شامل 6 سال ابتدایی و سه سال متوسطه اول است. سیستم مکاتب مقطع ابتدایی 6 ساله و سال تعلیمی سه دوره سه ماهه است. اولین دوره از اول اپریل تا ماه جون بوده و سه ماهه دوم از ماه سپتامبر تا ماه دسامبر و سه ماهه سوم از ماه جنوری تا ماه مارچ است. رخصتی تابستانی حدود 40 روز بین اولین و دومین سه ماهه تعلیمی و تعطیلات زمستانی 14 روز بین دومین و سومین سه ماهه تعلیمی و رخصتی بهاری نیز 10 روز بین سه ماهه سوم و اول است. روزهای شنبه و یکشنبه نیز مکاتب تعطیل هستند.

 

صنوف درسی جاپان

معمولا تخته سیاه در جلو و پشت صنف قرار گرفته و میز و چوکی‌ها ردیفی هستند. محل نشستن ثابت بوده و معمولا تغییر نمی‌کند. داخل صنف تابلو اعلانات برای اعلام و نمایش فعالیت دانش‌آموزان وجود دارد. از دیگر اجزای صنف قفسه مربوط به کیف‌ها و دیگر وسایل دانش‌آموزان و تجهیزات شست‌وشوی صنف است. صنف‌ها با بلندگو برای سیستم پخش برنامه‌های مکتب تجهیز شده و برخی صنف‌ها دارای سیستم گرمایش و تهویه هوا، تلویزیون و دیگر لوازم تصویری هستند. معمولا تعداد دانش‌آموزان در یک صنف کمتر از 40 نفر است.

صنف درس با احترام و خوشامدگویی به معلم آغاز شده و سپس معلم اشکالات مربوط به درس گذشته دانش‌آموزان را پاسخ می‌دهد. اولین دانش‌آموزی که اشکال خود را رفع کند، معلمِ دانش آموز بعدی برای رفع مشکلش خواهد بود.

به نظر معلمان جاپانی، تدریس معلم به تنهایی موجب کاهش یادگیری و یکنواخت بودن صنفِ درس خواهد شد، اما بحث با دانش‌آموزان و کمک گرفتن از آنان در تدریس، موجب تحریک شدن دانش‌آموزان و آموزش بهتر خواهد شد.

تقریبا تمام دانش‌آموزان ابتدایی در مکتب ناهار می‌خورند و هزینه آن به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم توسط دولت تامین می‌شود، البته این برنامه کاملا رایگان نیست. وعده‌های غذایی معمولا شامل نان یا برنج و شیر است. غذا با معلم در صنف درس صرف می‌شود و صرف ناهار فرصتی را برای آموزش تغذیه، سلامت، عادات غذایی مناسب و رفتار اجتماعی فراهم می‌کند. بخصوص که اغلب دانش‌آموزان نیز مسئول خدمات ناهار و تمیز کردن هستند. پس ناهار مکتب نیز یک ابزار تربیتی و آموزشی مهم است.

 

صنف درس دانش‌آموزان ساده و بزرگ است و آنها برای دروس مختلف از صنفی به صنف دیگر منتقل نمی‌شوند، در صنف خود حضور دارند و معلمان موضوعات مختلف را به آنان آموزش می‌دهند. البته برخی صنف‌ها مانند صنف اقتصاد، موسیقی، صنوف علمی خاص و یا هر موضوعی که نیاز به میز بیشتر دارد برای یادگیری تغییر می‌کند. البته این سیستم دارای مزایا و معایبی نیز است، اما نتیجه نهایی آن تعلق خاطر دان‌ آموز به صنف خود و مکتب بوده و در واقع همصنفی‌ها مانند خانواده و محیط مکتب مانند خانه آنان خواهد بود.

 

نقش و وظایف آموزگاران در مکاتب

آموزگاران توسط ریاست هیات تعلیم و تربیه در هر شهرداری انتخاب و تقریبا هر سه تا پنج سال از مکتبی به مکتب دیگر منتقل می‌شوند. ساعات کار معلمان در هر منطقه متفاوت است، اما معمولا ساعت کاری از 8 صبح آغاز و حدود ساعت 5 عصر به پایان می‌رسد. در مقطع ابتدایی یک معلم تمامی مواد آموزشی را تدریس می‌کند. البته دروس تخصصی و مضامین کاربردی و آزمایشگاهی مانند موسیقی یا هنر توسط معلم دیگری آموزش داده می‌شوند. معلمان جایگزین در مکاتب ابتدایی جاپان وجود ندارند. وقتی معلم غایب است، معمولاً دانش‌آموزان از خود مراقبت می‌کنند. معلم یا مکتب اغلب مراقب دانش‌آموزان صنوف اول و دوم هستند، اما صنف های سوم، چهارم، پنجم و ششم اغلب بدون نظارت، مدت زیادی به آرامی به کار خود ادامه می‌دهند.

صنف درس متعلق به دانش‌آموزان است و حتی معلم در صنف درس هم میز ندارد. اتاق معلمان مکانی برای برنامه‌ریزی درسی و رفع فشار کاری است. دانش‌آموزان بدون اجازه به اتاق معلمان وارد نمی‌شوند البته به شرایط مکتب نیز بستگی دارد.

اتاق معلمان مکانی برای تعامل و همکاری بوده و جلسات صبحگاهی فرصتی برای ارائه اعلامیه‌ها و دیگر رویدادها را فراهم می‌کند، در نتیجه تمامی پرسونل از آخرین حوادث، مشکلات و نگرانی‌ها آگاه می‌شوند.

شاید در ابتدا با توجه به فرهنگ خودمان اتاق معلم به نظر ما کمی عجیب و غریب باشد، اما در مکانی با این روش استرس دانش‌آموزان با حضور در اتاق معلم کاسته شده و دانش‌آموزان گاهی با اجازه و بدون اجازه به آنجا رفت‌وآمد می‌کنند، حس کنجکاوی آنان کمتر شده و به راحتی مشکلات خود را با معلمان رفع می‌کنند. هر معلم طی سال تعلیمی به خانه دانش‌آموزان رفته و با والدین دانش‌آموزان  ملاقات می‌کند.

 

مواد آموزشی مکاتب

در صنوف اول و دوم، زبان جاپانی، ریاضیات، مهارت‌های زندگی (سیکاتسو، ترکیبی از علوم و مطالعات اجتماعی)، موسیقی، هنر (نقاشی و صنایع‌دستی)، تربیت‌بدنی، اخلاق (dotoku) و فعالیت‌های ویژه (tokubetsu katsudo) مانند فعالیت‌های خانه‌داری و غیره آموزش داده می‌شود. در صنوف سوم و چهارم، مطالعات علمی و اجتماعی جایگزین سیکاتسو می‌شود و مطالعات یکپارچه (sogoteki na gakushu) به برنامه درسی اضافه می‌شود. در صنوف پنجم و ششم، اقتصاد در خانه (پخت‌وپز، دوخت و غیره) آموزش داده می‌شود. دانش‌آموزان جاپانی هنرهای جاپانی مانند شودو و هایکو را نیز آموزش می‌بینند. هایکو نمونه‌ای از اشعار جاپانی حدود 400 سال پیش است. «فعالیت‌های ویژه» مکاتب و آماده شدن برای مراسم مکتب نیز بر توسعه شخصیت، تلاش و همکاری گروهی می‌افزاید.

دستورالعمل‌های دوره آموزشی بر اساس برنامه‌های آموزشی مکتب که توسط وزارت تعلیم و تربیه، فرهنگ، ورزش، علم و فناوری تعیین شده ارائه می‌شوند. هر مکتب موظف است دستورالعمل جداگانه‌ای برای هر مرحله از آموزش مهدکودک، مکتب ابتدایی، دوره متوسطه اول و دوم اجرا کند. این دستورالعمل همچنین تعداد واحدهای مورد نیاز برای هر منطقه در هر موضوع و نحوه به دست آوردن آن را مشخص می‌کند.

 

کتاب‌های درسی

ناشران خصوصی کتاب‌های درسی را بر اساس رهنمودهای دوره‌های آموزشی تدوین می‌کنند و کتاب‌های درسی توسط وزارت تعلیم و تربیه، فرهنگ، ورزش، علم و فناوری تایید می‌شوند. کتاب‌های آموزشی تحصیل اجباری در دوران ابتدایی و متوسطه اول رایگان توزیع می‌شوند. کتاب‌های درسی دانش‌آموزان و متون جدید توسط هیات مدیره مکتب یا مدرس هر سه سال یکبار از لیست وزارت آموزش‌وپرورش  و کتاب‌های تایید شده که توسط وزارتخانه منتشر شده است انتخاب می‌شوند. کتاب‌های درسی کم‌حجم و کاغذی هستند تا به آسانی توسط دانش آموزان حمل شوند.

 

زمان یکپارچه تحصیلی

زمان برای هر درس سه ساعت در هر هفته برای صنوف سوم تا ششم تعیین شده است. هدف از این برنامه اجازه برنامه‌ریزی به مکتب برای ایجاد فعالیت‌های آموزشی بر اساس شرایط جامعه، مکتب و دانش آموزان است. همچنین تدریس دروس بین‌المللی، آموزش کمپیوتر، مطالعات محیطی و خدمات مراقبت و سلامت گنجانده شده است.

 

شیوه‌های ارزیابی دانش‌آموزان

عملکرد دانش‌آموزان در هر سه ماهه بر اساس معیارهای هر مکتب ارزیابی می‌شود. روش‌های ارزیابی معلمان متفاوت است، اما بسیاری از معلمان دانش‌آموزان خود را به طور جامع و بر اساس آزمون‌های درسی و رفتار روزانه در صنف ارزیابی می‌کنند. دانش‌آموزان به طور سنتی دارای  سه نمره «عالی»، «خوب» و « نیاز به تلاش بیشتر» هستند. در سال‌های اخیر این روند برای ارائه جزئیات بیشتر با هر دو مقیاس عددی و ارزیابی توصیفی صورت گرفته است.

 

فعالیت‌های فوق برنامه

فعالیت‌های فوق برنامه از صنف چهارم آغاز می‌شود و شامل بسکتبال، پخت‌وپز، دوخت، بازی، نرم افزار، علوم و… است. بسیاری از مکاتب پس از اتمام ساعات، آموزش سرگرمی و مهارت دارند، چون اگر این مواد آموزشی به طور روزانه در مکتب تدریس شوند وقت زیادی از  صنف روزانه را  به خود اختصاص می‌دهند.

 

آموزش‌ در منزل

معلمان مکاتب ابتدایی روزانه با تدریس خود به دانش آموزان، یاد می‌دهند که عادت‌های مطالعه خوب را در خانه انجام دهند. کودکان هر روز تکالیف درسی خود را بر اساس موضوع آموزشی انجام می‌دهند اما تکالیف آنان متفاوت است و ممکن است شامل کار در منزل مانند شستن کفش‌ها و یا مرتب کردن لوازم شخصی باشد. برای زمان رخصتی‌ها نیز تمامی فعالیت دانش‌آموزان تحقیقی بوده و به صورت گزارش در صنف ارائه می‌شود.

 

سازمان دانش آموزان

در مکاتب جاپان، هر صنف به چند گروه  پنج یا 6 نفره تقسیم می‌شود و دانش‌آموزان در این گروه‌ها فعالیت‌های گروهی از جمله مطالعه گروهی در طول صنف‌ها، تمیز کردن صنف، خدمات ناهار و غیره دارند. آنها معمولا به «گروه کار کوچک» سازماندهی می‌شوند و کارکردهای علمی و انضباطی دارند. نظم و انضباط نیز در مکاتب ابتدایی جاپان حائز اهمیت بوده و لباس و عملکرد دانش‌آموز در صنف کنترل می‌شود.

کودکان در سراسر دنیا حدود 26 تا 33 حرف یاد می‌گیرند، اما کودکان جاپانی 1006 حرف kanji را آموزش می‌بینند و تا سن 16 سالگی و بعد از اتمام دوران تحصیل اجباری 1130حرف را فرا می‌گیرند.

Kanji  دو نوع الگوی آوایی hiragana و katakana دارد که هر یک حدود 46 حرف با هجا شامل حروف صامت و صدادار می باشند. آموزش ترکیب خاص نقاط و تغییر در علامت‌گذاری صداهای اصلی برای بیان صداها در زبان امروزی جاپان ضروری است. hiragana و kanji در کلمات معمول جاپانی استفاده می‌شوند و Katakana برای نوشتن و معرفی کلمات از دیگر زبان‌ها، مکان‌ها، صداها و صدای جانوران کاربرد دارد و الفبایی واقعا پیچیده است!

کودکان  طی 6 سال دوره ابتدایی الفبای جاپانی و دیگر موارد مورد نیاز برای ادامه تعلیم را آموزش می‌بینند و در دوره‌های بعدی آموزشی در مقاطع بعد، زبان‌های دیگر را فرا گرفته که موقعیتی برای ادامه آموزش در مقاطع بالاتر در دیگر کشورها ایجاد می‌شود. کودکان در دوره ابتدایی دروس روزانه kokugo و حدود 1000رسم‌الخط جاپانی kanji را آموزش می‌بینند که برای ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر در جاپان ضروری است. البته برای افرادی که قصد ادامه تحصیل در دانشگاه‌های خارج از جاپان را دارند آموزش در مکاتب ابتدایی بین‌المللی گزینه مناسب‌تری خواهد بود.

 

آموزش‌های اولیه و مراقبت روزانه

آموزش اولیه دوران کودکی در خانه آغاز می‌شود. به همین منظور، در جاپان، کتاب‌ها و برنامه‌های تلویزیونی متعددی برای کمک به مادران برای آموزش فرزندانشان وجود دارد. بسیاری از آموزش‌های خانگی به شیوه‌های تدریس در مکتب، رفتار اجتماعی مناسب و ساختار بازی بوده و مهارت‌های کلامی و محاسباتی نیز موضوعات محبوبی برای آنان هستند. والدین متعهد به آموزش اولیه هستند و اغلب فرزندان خود را در کودکستان ثبت‌نام می‌کنند. آموزش در کودکستان به مثابه انتقال کودک از خانه به مکتب است. زندگی کودکان درخانه منفرد بوده و آموزش‌های اولیه در کودکستان به سازگاری کودکان با زندگی گروهی مکتب و سپس زندگی در جامعه و اجتماعی شدن کودک کمک می‌کند.

 

واقعیت‌های آموزنده در سیستم آموزشی جاپان

• سیستم آموزشی جاپان از موفق‌ترین سیستم‌های آموزشی دنیا است به‌طوری‌که هیچ فرد بی‌سوادی در این کشور وجود ندارد. دانش‌آموزان لیسه ملزم به پوشیدن لباس فرم هستند. ناهار در مکاتب ابتدایی و لیسه عمومی در منوی استانداردی تهیه شده و در صنف درس صرف می‌شود. به این ترتیب، دانش آموزان و معلمان می‌توانند روابط بهتری در هنگام غذا خوردن با یکدیگر داشته باشند.
• دانش آموزان در جاپان در صنوف خود به موقع حاضر شده و اصلاً غیبت ندارند.
• در جاپان، دانش آموزان چنان احساس تعلق خاطر به مکتب خود دارند که در هنگام حضور در مکتب، احساس ناخوشایند و دلتنگی نمی‌کنند. بر اساس آمار، %85 دانش‌آموزان در جاپان در مکتب احساس خوشحالی دارند و حدود 91 درصد از دانش‌آموزان جاپانی گزارش دادند که هرگز سخنان آموزگاران را در طول زندگی خود نادیده نگرفته‌اند.
• دانش‌آموزان به طور متوسط 235 دقیقه در هفته صنف ریاضی (در کشورهای دیگر به طور متوسط 218دقیقه) دارند و صنوف زبان و علوم کمتر از 205 و 165 دقیقه در هر هفته (در سایر کشورها میانگین 215 و200دقیقه) است.
• تعداد زیادی از دانش‌آموزان جاپانی بعد از مکتب در کارگاه‌های آموزشی شرکت می‌کنند تا بتوانند مهارت‌های بیشتری یاد بگیرند و بعضی از این کارگاه‌ها در خانه یا محل دیگری غیر از مکتب برگزار می‌شود.
• آموزش ابتدایی برای جاپان بسیار مهم است. تحقیقات نشان می‌دهد دانش‌آموزانی که در دوره کودکستان مشغول به یادگیری هستند در سن 15 سالگی عملکرد آموزشی بهتری دارند. بنابراین تعجب ندارد که 99 درصد کودکان جاپانی آموزش‌های کودکستانی را فرا می‌گیرند.
• دانش‌آموزان جاپانی تقریبا هرگز درصنوف دوره ابتدایی، متوسطه اول یا متوسطه دوم مردود نمی‌شوند.
• سال تعلیمی حداقل 210 روز قانونی دارد، اما بیشتر شوراهای مکاتب محلی برای جشنواره‌های مکتب، جلسات ورزشی و مراسم با اهداف آموزشی غیرآکادمیک، به ویژه برای تشویق همکاری با مکتب حدود 30 روز دیگر به این میزان اضافه می‌کنند که در نتیجه با توجه به زمان اختصاص داده شده به این فعالیت‌ها و نیم روز مکتب در روز شنبه تعداد روزهای اختصاص داده شده به آموزش حدود 195 روز در سال است.
• تقریبا تمام مکاتب دارای سیستم دسترسی به متخصصان بهداشت هستند. همچنین تقریبا 90 درصد مجموعه ورزشی و 75 درصد آنها دارای استخر شنا هستند.
• در کشور جاپان اتوبوس‌های مکتب وجود ندارد و دانش‌آموزان مسیر منزل تا مکتب را با پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری طی می‌کنند.
• هر دانش‌آموز در مکتب دارای قفسه‌ای برای کفش در ورودی مکتب است و کتاب‌ها و دیگر لوازم دانش‌آموز در صنف همراه وی است. علاوه بر کفش‌های معمولی دانش‌آموزان، در مکتب، به یک جفت کفش ورزشی نیز نیاز دارند. دانش‌آموز قبل از ورود به مکتب به دلیل طولانی بودن زمان مکتب( هشت ساعت) باید کفش‌های خود هنگام ورود با یک جفت کفش راحتی تعویض کند.
• مکاتب جاپان سرایدار ندارند و خود دانش‌آموزان ساختمان مکتب را تنظیف می کنند و زمان خاصی به این امر اختصاص داده شده است. در زمان این فعالیت، موسیقی نواخته می‌شود تا احساس خوبی در دانش‌آموزان ایجاد شود. این روش تجربه خوبی برای مسؤلیت پذیری و آموختن مسئولیت درکودکان ایجاد خواهد کرد.
• مکاتب جاپان دو جشنواره اصلی طی سال تعلیمی دارند که شامل  جشنواره ورزشی و جشنواره فرهنگی است. جشنواره ورزشی در اواخر تابستان برگزار می‌شود و یکروزه و یا دو روزه است. این مسابقات شامل دو استقامت، پرش و سایر رویدادهای دیگر و فرصتی عالی برای رقابت و پیوستگی گروهی است. جشنواره فرهنگی نیز رویدادی با هدف استفاده از نتایج یادگیری روزانه برای افزایش انگیزه است. همچنین با نام نمایشگاه زندگی روزانه، نمایشگاه یادگیری و جشنواره مکتب شناخته می‌شود.
• تجهیزات گرمایی و سرمایشی مکاتب جاپان با دیگر کشورها متفاوت است. واحدهای گرمایش و خنک‌کننده در اتاق معلمان شاید وجود داشته باشد البته به معنای خاص بودن آسایش نیست. مکاتب به طور کلی اجازه استفاده از AC را تا اول جنوری ندارند. این شرایط از سال 2005 برای کاهش میزان مصرف برق در جاپان در تابستان اجرا شده است. استفاده از وسیله گرمایشی نیز در هر صنف درس به شکل چراغ نفتی است و نیازمند باز کردن پنجره‌هاست و هدف از این پنجره باز کاهش عوامل بیماری‌زا، میکروب‌های سرماخوردگی و آنفلوانزای خوکی است.

 

راز موفقیت کودکان جاپانی

هر چند انتقادات زیادی به سیستم آموزشی جاپان وارد شده است، اما برخی از کشورهای اروپایی نیز از این سیستم پیروی می‌کنند. اما سوالی مطرح است که چرا کودکان جاپانی موفق هستند؟ براساس مطالعات، اصلی‌ترین عامل در این مورد، پرورش مادر و فرزند از بدو تولد و چگونگی پرورش و آموزش کودکان جاپانی توسط مادر تا ورود به مقطع تعلیمی بوده است.

در تحقیقات صورت گرفته مشخص شده بسیاری از کودکان جاپانی در سن مکتب بسیار دلیر، کنجکاو و خودکفا بوده و مهارت‌های غیرشناختی در آنان ارتقا یافته است، در نتیجه این خصوصیات اخلاقی به اجتماعی شدن کودکان کمک کرده و از یاس و ناامیدی پیشگیری می کند. از دیگر ویژگی‌های برجسته سیستم آموزشی جاپان، کاهش استرس دانش‌آموزان و افزایش احساس شادی در آنان است.

افزایش مهارت‌های غیرشناختی مانند پشتکار، خودکنترلی، کنجکاوی، دیانت و اعتماد به نفس نیز موجب شده کودک جاپانی بیش از 10 ساعت در هفته تمرین ریاضی داشته باشند بدون اینکه از تکالیف خود خسته شوند و احساس نارضایتی کنند. پس دلایل موفقیت کودکان جاپانی به IQ بالا ربطی ندارد بلکه مهارت‌های غیرشناختی، راز موفقیت آنها است.

از دیگر موارد سیستم آموزشی جاپان، «هویت گروهی» و صنفی است. به این معناکه شما با صنف و گروه خود همراه هستید و با صنف خود فارغ‌التحصیل می‌شوید و هیچ «تبعیضی» بین دانش‌آموزان وجود ندارد.